Theo quan niệm của người Việt, luôn có một thế giới tâm linh tồn tại song song với thế giới thực. Nét văn hóa này được gọi tên là thành tín ngưỡng dân gian. Trong suốt quá trình tổn tại và phát triển, mặc dù liên tục tiếp nhận những yếu tố văn hóa, tín ngưỡng ngoại lai. Song nhiều tín ngưỡng dân gian của Việt Nam vẫn được bảo tồn và gìn giữ. Cùng khám phá top 7 tín ngưỡng quan trọng nhất trong đời sống tinh thần của người Việt nhé.
Tín ngưỡng dân gian là gì?
Tín ngưỡng dân gian chính là tập hợp niềm tin của một cộng đồng người, được hình thành cùng với quá trình sinh sống của họ. Nó phản ánh ước nguyện của con người, niềm tin của họ đối với thế giới tâm linh.
Việc hình thành tín ngưỡng này không nhất thiết phát hình thành tổ chức tôn giáo mà nó sẽ dựa trên quan niệm nhân sinh của mỗi một cộng đồng. Người Việt tin vào tâm linh, thần linh. Họ luôn cho rằng bất cứ ai, cái gì cũng đều có linh hồn. Và khi chết đi chúng sẽ về với một thế giới khác.
Từ sự sợ hãi với quy luật của tự nhiên, con người sinh ra sự sùng bái và tin tưởng đối với nó. Điều này góp phần tạo nên sự hình thành của tín ngưỡng dân gian.
Tùy vào tập quán sinh hoạt cũng như quan niệm và thói quen của mỗi một cộng đồng người mà tín ngưỡng sẽ tồn tại ở một dạng thức khác nhau. Có thế nhận thấy rõ điều đó khi ở ngay như miền Bắc thôn, vùng đồng bằng Bắc Bộ, người dân tin tưởng thờ Thành Hoàng Làng của họ. Trong khi đó, người dân vùng Sóc Sơn thì lại thờ Thánh Gióng như một vị anh hùng.
Tín ngưỡng không có một tổ chức nhất định đứng ra để quản lý. Nó tồn tại một cách ngẫu nhiên trong đời sống. Tuy nhiên, sau hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt, tín ngưỡng dân gian vẫn tồn tại như một bảo chứng văn hóa lâu đời của người dân nơi đây.
Như đã chia sẻ, tín ngưỡng dân gian thể hiện nguyện vọng của từng cộng đồng khác nhau. Chính vì vậy, mỗi vùng miền tại Việt Nam tồn tại đa dạng các loại hình tín ngưỡng khác nhau. Sau đây là tập hợp 7 tín ngưỡng nổi tiếng nhất mà ắt hẳn người Việt nào cũng biết.
1. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Đã là người Việt Nam, cho dù sinh sống và làm việc tại bất cứ đâu thì đạo hiếu vẫn luôn được đặt lên hàng đầu. Điều này thể hiện thông qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong mỗi gia đình.
“Tu đâu cho bằng tu nhà
Thờ cha kính mẹ mới là chân tu”
Trong bất cứ một ngôi nhà nào, cho dù là cấp 4 lụp xụp hay biệt thự khang trang thì bàn thờ tổ tiên vẫn luôn được đặt ở nơi trang nghiêm nhất. Trước là để thờ cúng tổ tiên, sau là để thể hiện đạo hiếu, tưởng nhớ đến những người đã mất.
Trên bàn thờ gia tiên của mỗi gia đình được bài trí và sắp xếp nhiều đồ khác nhau làm sao để ấm cúng và gần gũi nhất. Trong đó, không thể thiếu được các loại đồ thờ sau: Bài vị, bát hương, đĩa đèn, bình hoa, chén rượu, mâm đựng ngũ quả,...
Bàn thờ gia tiên được làm bằng gỗ. Đồ thờ bằng sành sứ, gỗ tre hoặc bằng đồng. Việc trang trí xung quanh bàn thờ cũng rất được người Việt chú trọng. Thông thường sẽ có án gian, câu đối được chạm khắc tỉ mỉ, sơn son thếp vàng.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên được người Việt Nam được thực hiện ngày ngày, hàng tháng và đặc biệt là trong những dịp quan trọng như: lễ, Tết, tang ma, giỗ chạp và cưới xin.
Theo quan niệm của người Việt, chết đi chưa phải là kết thúc mà chỉ mất đi thể xác. Còn linh hồn thì mãi bất diệt. Và bàn thờ gia tiên chính là nơi để ông bà, cha mẹ ta ngự để dõi theo và giúp đỡ con cháu của mình.
Trần sao thì âm vật, khi còn sống, người thân của chúng ta cần gì, thích gì, hay làm gì thì khi chết họ cũng vẫn thực hiện những điều đó. Điều này đã dẫn đến hình thành việc thờ cúng tổ tiên của người Việt.
2. Tín ngưỡng thờ Mẫu
Thờ Mẫu cũng là một loại tín ngưỡng dân gian đã tồn tại lâu đời ở Việt Nam. Loại hình tín ngưỡng này xuất phát từ lòng biết ơn đối với người phụ nữ và người mẹ.
Trong nhận thức từ thủa còn sơ khai của mỗi con người, người mẹ luôn là cội nguồn của sự sống. Đặc biệt, đối với người Việt, khi cuộc sống bắt đầu từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước. Mọi thứ gắn bó với thiên nhiên, sự sinh sôi nảy nở.
Việc tôn vinh và thờ phụng những vị thần nữ cũng gắn liền với những hiện tượng tự nhiên trong vũ trụ. Mẹ thiên nhiên luôn bảo vệ, che chở và cung cấp mọi nguồn sống của con người như: Trời, đất, sông, nước, núi, rừng,...
Theo nghiên cứu của các nhà văn hóa, lịch sử thì tại tại Việt Nam hiện nay đang thờ cúng khoảng 75 vị nữ thần. Trong đó có 3 vị nữ thần theo truyền thuyết kể lại thì đây chính là ba chị em - con của Ngọc hoàng được người phái xuống để cai quản ba miền. Trong đó, Miền Bắc là mẫu Liễu Hạnh, miền Trung với sự cai quản của Thiên Y A NA Diễn Phi Chúa Ngọc còn miền Nam là Linh sơn Thánh Mẫu (Bà Đen).
Dọc chiều dài lịch sử đất nước, Tín ngưỡng thờ Mẫu tồn tại dưới hình thức Tam phủ, Tứ phủ. Dù ở bất cứ đâu, hệ thống Tam phủ, Tứ phủ được người dân thờ rất tôn nghiêm bao gồm:
Mẫu Thượng Thiên (Thiên phủ): Vị nữ thần cao nhất thực hiện cai quản bầu trời và biểu tượng cho mây, mưa, sấm, chợp,... Trang phục của vị thần này có màu đỏ.
Mẫu Thượng Ngàn (Nhạc phủ): Vị thần cai quản miền rừng với đặc trưng trang phục màu xanh lá.
Mẫu Thoải (Thoải phủ): Là nữ thần có nhiệm vụ cai quản miền sông nước mặc trang phục áo màu trắng.
Mẫu Địa (Địa phủ): Có nhiệm vụ chính là cai quản đất đai, đặc trưng trang phục màu vàng.
Thờ Tam phủ sẽ bao gồm Thiên phủ (cõi trời), Nhạc phủ (miền rừng) và Thoải phủ (miền sông nước). Sau này, có thêm thờ Địa phủ (cõi đất) đã hình thành tín ngưỡng "Tam phủ, Tứ phủ".
Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ tồn tại trong văn hóa người Việt mà vào năm 2016, "Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ" của người Việt chính đã được UNESO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
3. Tín ngưỡng phồn thực
Xuất hiện song song cùng với nền kinh tế nông nghiệp, thể hiện khát vọng cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, cơm no áo ấm, con cháu đầy nhà đó chính là tín ngưỡng Phồn Thực. Nó tồn tại lâu đời và được duy trì cho đến hôm nay.
Theo lý giải, "Phồn" là nhiều, "thực" là nảy nở. Như vậy, tín ngưỡng phồn thực là mong muốn sự sinh sôi nảy nở của cả con người và tạo vật. Biểu tượng chính được sử dụng là sinh thực khí và hành vi giao phối.
Chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp hình ảnh của tín ngưỡng này trong các hình vẽ, trang trí kiến trúc công trình từ xa xưa. Đối với cư dân nông nghiệp thì đó là hình ảnh hòa hợp của âm - dương, đất - trời, non - nước. Sự ghép đôi này có sự hòa quyện, bù trừ cho nhau để góp phần tạo nên sự sinh sôi nảy nở.
Bên cạnh việc thờ sinh thực khí như trên, cư dân trồng lúa nước còn xây dựng lối tư duy chú trọng tới các mối quan hệ, hành vi giao phối. Từ đó, tạo nên một dạng tín ngưỡng phồn thực khá đặc biệt, độc đáo và nổi bật ở Đông Nam Á.
Bản chất của tín ngưỡng này chính là việc thờ cơ quan sinh dục cũng như các hành vi giao phối của con người. Hình ảnh này xuất hiện nhiều ở các nhà mồ của người dân tộc. Đây không phải là một khái niệm đồi trụy mà là biểu tượng cho sự sinh sôi, nảy nở, duy trì giống nòi.
4. Tín ngưỡng thờ Thành Hoàng làng
Tín ngưỡng thờ Thành Hoàng có nguồn gốc từ Trung Quốc, theo chân của những người Hoa xưa đã du nhập vào Việt Nam. Sau đó, kết hợp, hòa trộn với văn hóa bản địa tạo nên tín ngưỡng riêng của người Việt.
Chữ Thành Hoàng được tạo nên từ hai chữ Hán. "Thành" có nghĩa là cái tòa thành, "Hoàng" là cái hào quang bao quanh tòa thành. Khi ghép 2 từ này lại với nhau thì có ý nghĩa là để chỉ vị Thần, Thánh đang thực hiện nhiệm vụ coi giữ, bảo vệ cho tòa thành.
Thành Hoàng làng rất phong phú, hoàn toàn không hề có giới hạn. Đó có thể là các vị Thần tự nhiên như: Thần núi, Thần sông, Thần đất,... hoặc cũng có thể là các vị anh hùng dân tộc hay tổ nghề của một làng.
Những vị Thành Hoàng làng có sức mạnh, khả năng đặc biệt. Chính vì thế, khi thờ cúng, họ sẽ bảo hộ cho cả làng được mưa thuận gió hòa và mùa màng tươi tốt. Đồng thời, cả làng an khang thị vượng.
Thành Hoàng là vị thần hiện thân của kỷ luật và hình phạt. Dưới sự bảo chứng, soi xét của Ngài, những ai ở hiền sẽ gặp lành, và kẻ ở ác sẽ bị ngài trừng phạt. Chính nhờ vào những điều trên mà việc thờ Thành Hoàng được xem là một tín ngưỡng có giá trị nhân văn sâu sắc trong văn hóa của người Việt.
Thành Hoàng làng được thờ cúng ở Đình. Đây là điểm sinh hoạt văn hóa cũng là không gian tôn giáo tín ngưỡng của một vùng quê. Trước đây, đình được xem là cơ quan hành chính của cả làng, mọi việc lớn, việc nhỏ đều được giải quyết tại đình làng.
Hàng năm, để thể hiện sự biết ơn cũng như lòng tôn kính đối với Thành Hoàng làng, nhân dân trong làng tổ chức lễ hội truyền thống. Từ đó, góp phần củng cố tình đoàn kết giữa người dân trong xóm, làng với nhau. Đồng thời, giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ về lòng biết ơn đối với người luôn bảo vệ quê hương, đất nước.
5. Tín ngưỡng thờ Tứ bất tử
Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Tứ Bất Tử là tên gọi chung dành cho bốn vị Thánh không bao giờ chết bao gồm: Thánh Tản Viên Sơn, Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử và Công Chúa Liễu. Mỗi vị thánh cai quản một vùng, phản ánh nguyện vọng và ước mơ của người dân Việt Nam.
Đứng đầu trong các vị Tứ bất tử đó chính là Thánh Tản Viên. Truyền thuyết kể lại rằng, ông chính là Sơn Tinh - con rể của Vua Hùng. Vị thần này có mối thù truyền kiếp với Thủy tinh – người gây ra thiên tai, địch họa. Và hình ảnh của Tản Viên Sơn Thánh (Sơn Tinh) thể hiện cho khát vọng chinh phục tự nhiên và chiến thắng thiên tai để có một cuộc sống giàu mạnh.
Phù Đổng Thiên Vương (Thánh Gióng) chính là người có công đánh giặc Ân vào thời vua Hùng Vương thứ 6. Ngài là người làng Phù Đổng, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, mới 3 tuổi đã ra trận dẹp giặc, cứu nước. Đây chính là kết tinh cho ý chí chống giặc ngoại xâm, bảo vệ tổ quốc của dân tộc ta.
Chử Đồng Từ là người con ở Chữ Xá, huyện Văn Giang tỉnh Bắc Ninh. Ngài là con trai ông Chử Cù Vân - Chử Đạo Tổ. Sau này, Chữ Đồng Tử đã kết duyên cùng với Tiên Dung Công Chúa chính là con gái Vua Hùng Vương. Hình ảnh của ngài tượng trưng cho tình yêu, hôn nhân cùng với sự sung túc và giàu sang.
Vị thánh thứ 4 đó chính là công Chúa Liễu Hạnh. Bà là ái nữ của Lê Thái Công quê quán tại làng Vân Cát , huyện vụ bản tỉnh Nam Định. Bà vốn là người văn hay chữ tốt và đã được Triều đình sắc phong là Công Chúa. Việc thờ cúng bà thể hiện cho mong muốn một cuộc sống phồn vinh, phong phú về mặt tinh thần của người dân.
Cho đến ngày nay, Bốn vị Thánh trong Tứ bất tử vẫn còn trường tồn, bất diệt của tâm thức của mỗi người dân Việt Nam.
6. Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên
Việt Nam là đất nước hình thành từ nên văn hóa nông nghiệp lúa nước. Chính vì thế, việc sùng bái tự nhiên là điều vô cùng dễ hiểu. Bởi theo quan niệm của người Việt thì thiên nhiên chính là MẸ của vạn vật.
Hình ảnh của Nữ thần có sức mạnh vạn năng, luôn đem lại no ấm, trù phú cho một vùng đất. Đồng thời, Bà luôn bảo hộ cho nhân dân như những người con của mình.
Bà Trời, Bà Đất, Bà Nước chính là những nữ thần có trách nhiệm cai quản các hiện tượng tự nhiên. Đây là những vị thần tồn tại dưới dạng tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ như chúng tôi đã đề cập ở phía trên.
Ngoài ra, trong tín ngưỡng sùng bái tự nhiên còn có các bà Mây - Mưa - Sấm - Chớp. Đây đều là những hiện tượng có ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của những cư dân làm nông nghiệp.
Cho đến khi Đạo Phật bắt đầu du nhập vào Việt Nam thì nhóm các nữ thần Mây - Mưa - Sấm - Chớp với trí tưởng tượng phong phú đã được nhào nặn thành hệ thống Tứ pháp. Hệ thống này bao gồm: Pháp Vân (Mây), Pháp Vũ (Mưa), Pháp Lôi (Sấm), Pháp Điện (Chớp).
Bên cạnh các vị nữ thần biểu tượng cho Tứ phủ và Tứ Pháp, trong văn hóa tín ngưỡng của người Việt Nam cũng thờ cúng nhiều các vị thần thiên nhiên khác với nguồn gốc động vật, thực vật.
Người Việt thờ những con vật dân dã nhất gắn liền với hình ảnh của ruộng đồng như: cóc, chó, cá, hạc, rồng. Đối với thực vật, họ tôn sùng nhất đó chính là cấy Lúa. Cho dù ở bất cứ nơi nào trên dải đất hình chữ S đều sẽ tồn tại tín ngưỡng thờ Thần Lúa, Hồn Lúa, Mẹ Lúa,... với mong muốn có một mùa màng bội thu, đời sống ấm no.
7. Tín ngưỡng thờ các vị Thần
Tín ngưỡng dân gian thờ cúng các vị Thần đã không còn xa lạ với người Việt Nam. Song song với việc chính là thờ cúng Tổ tiên, trong gia đình còn có thêm cả bàn thờ các vị thần như: Thổ công, Thần tài, Quan công,...
Mỗi một vị thần sẽ thể hiện cho những khát vọng, mong muốn khác nhau của người dân. Trong đó:
Thần tài và ông Địa (Thần Tài) chính là hai vị thần được người Việt Nam thờ cúng phổ biến nhất. Hình ảnh của 2 ông xuất hiện ở khắp mọi nơi. Bạn có thể bắt gặp trong các trong các ngôi chùa, đình, ám, miếu,... cho đến các hộ gia đình. Nhất là những nhà nào có cửa hàng làm ăn buôn bán.
Thờ Thần tài và Thổ địa với mong muốn sẽ được các ngài ban phát tài lộc giúp chủ nhà có được sự sung túc, ấm no và đặc biệt là luôn mua may bán đắt. Gắn liền với Thần tài đó chính là phong tục mua vàng vào ngày 10 tháng Giêng âm lịch. Ngày này được gọi là Vía Thần Tài có nguồn gốc từ Trung Quốc.
Ngoài 2 vị thần trên, người Việt ở mỗi vùng khác nhau còn thời Thần Trời, Thần Mặt Trăng, Thần các Vì Sao, ông Thần Sấm bà Thần Sét, ông Thần Bão bà Thần Lốc,... Các vị thần này gắn liền với cuộc sống của một vùng đất. Họ sẽ giúp che chở để người dân không gặp phải những khó khăn trong làm ăn cũng như công việc.
Có thể thấy, tín ngưỡng dân gian của Việt Nam cực kỳ đa dạng và phong phú. Nó cũng rất quan trọng đối với đời sống tâm linh của người Việt. Vì thế, mỗi người hãy thể hiện trách nhiệm của mình trong việc bảo tồn và tôn vinh những giá trị tốt đẹp này nhé.
Biên tập và tổng hợp bởi đội ngũ Thầy Đoàn Nhược Quý dựa trên Kiến Thức, Trải Nghiệm Văn Hoá - Nghệ Thuật - Âm Nhạc của Thầy Đoàn Nhược Quý trong dự án Lifelong Learning nhằm mục đích tìm hiểu, bảo tồn, phát huy, kết nối và chia sẻ kiến thức Văn Hoá - Nghệ Thuật - Âm Nhạc đến các Học Viên Thầy Đoàn Nhược Quý trong Chương Trình Phát Triển Nghệ Sĩ Online 1 kèm 1.
Comments