Nhắc tới đờn ca tài tử thì chắc hẳn ai trong chúng ta cũng đã từng nghe qua cái tên này rồi. Loại hình nghệ thuật này gắn liền với đời sống bình dân, thôn quê và những âm hưởng đặc trưng mà nó mang lại. Và để hiểu sâu hơn về loại hình nghệ thuật này thì sau đây chúng ta sẽ cùng tìm hiểu sơ qua về nó nhé.
I - Đờn Ca Tài Tử Là Gì ?
Đờn ca tài tử là một loại hình nghệ thuật độc đáo của dân tộc Việt Nam và đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể vào ngày 5 tháng 12 năm 2013 và là một danh hiệu UNESCO ở Việt Nam có vùng ảnh hưởng lớn, với phạm vi 21 tỉnh thành phía Nam.
Đờn ca tài tử hình thành và phát triển từ cuối thế kỷ 19, bắt nguồn từ nhạc lễ, Nhã nhạc cung đình Huế và văn học dân gian. Đờn ca tài tử là loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của vùng Nam Bộ. Đây là loại hình nghệ thuật của đàn và ca, do những người bình dân, thanh niên nam nữ nông thôn Nam Bộ hát ca sau những giờ lao động.
Đờn ca tài tử xuất hiện hơn 100 năm trước, là loại hình diễn tấu có ban nhạc gồm bốn loại là đàn kìm, đàn cò, đàn tranh và đàn bầu (gọi là tứ tuyệt). Về sau này, có cách tân bằng cách thay thế độc huyền cầm bằng cây guitar phím lõm. Những người tham gia đờn ca tài tử phần nhiều là bạn bè, chòm xóm với nhau. Họ tập trung lại để cùng chia sẻ thú vui tao nhã nên thường không câu nệ về trang phục.
Đờn ca tài tử là tinh hoa của nghệ thuật dân tộc, gắn bó với đời sống của người dân Nam Bộ, từ những ngày đầu mở đất, là hơi thở, là tiếng lòng, là sức sống mãnh liệt của những con người trọng nghĩa khinh tài, đậm tính nhân văn của vùng sông nước giàu hoa trái và trí dũng miền Nam.
Nghệ thuật đờn ca tài tử là một viên ngọc cần được bảo tồn và phát huy, nhằm góp phần tăng thêm sức mạnh văn hoá truyền thống của vùng Nam bộ nói riêng, văn hoá dân tộc Việt Nam nói chung.
II - Lịch Sử Và Nguồn Gốc Hình Thành
Nguồn gốc của đờn ca tài tử Nam Bộ liên quan đến Nhã nhạc cung đình Huế và xuất phát từ Trung Bộ vào cuối thế kỷ 19. Sau khi Kinh đô Huế bị sát thủ vào năm 1885, nhiều người đã lánh nạn về phía Nam và kết hợp nhã nhạc cung đình Huế với các yếu tố dân ca phía Nam để tạo ra đờn ca tài tử.
Được sáng lập bởi 3 người, nghệ thuật này đã được cải biên và sáng tạo để phù hợp với hoàn cảnh biểu diễn. Tên gọi "đờn ca tài tử Nam Bộ" xuất phát từ nhạc tài tử Nam Bộ có 5 nốt chính và các bản ca có sẵn người sáng tác chỉ cần cải biên từ ngữ cho phù hợp với bản nhạc.
Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ là loại hình nghệ thuật trình diễn phổ biến ở miền Nam Việt Nam, ra đời vào cuối thế kỷ XIX, Đờn ca tài tử là nghệ thuật của đờn (đàn) và ca, do những người bình dân ở vùng Nam bộ sáng tác để hát và vui chơi sau những giờ lao động vất vả của người dân vùng miệt vườn, sông nước, với lối sống cần cù, phóng khoáng, cởi mở, bình dị mà nghĩa hiệp, can trường. Chữ “tài tử” có nghĩa là người chơi nhạc có biệt tài, giỏi về cổ nhạc. Lúc đầu chỉ có đờn, sau xuất hiện thêm hình thức ca nên gọi là đờn ca.
Bằng điệu đờn, tiếng hát, loại hình sinh hoạt văn hóa này gắn kết cộng đồng thông qua thực hành và sáng tạo nghệ thuật, trên cơ sở nhạc Lễ, nhạc Cung đình triều Nguyễn và âm nhạc dân gian miền Trung, miền Nam, nên vừa có tính bình dân, vừa mang tính bác học. Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ không ngừng được sáng tạo nhờ tính ngẫu hứng, biến hóa lòng bản theo cảm xúc, trên cơ sở của 20 bài gốc (bài Tổ) và 72 bài nhạc cổ. Nhạc cụ tham gia trình diễn gồm: đàn kìm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn bầu, đàn cò, sáo, tiêu, song loan và hai nhạc cụ của phương Tây là violon và guitar, đã được "cải tiến" - violon được lên dây quãng 4, còn ghita được khoét phím lõm, để tăng sự nhấn nhá trong điệu đàn.
Người nắm giữ và thực hành Đờn ca tài tử Nam Bộ gồm: người dạy đàn (còn gọi là Thầy đờn), là người có kỹ năng, kỹ thuật đàn giỏi, thông thạo những bài bản cổ, dạy chơi các nhạc cụ; người đặt lời (còn gọi là Thầy tuồng), là người nắm giữ tri thức và có khả năng, kinh nghiệm sáng tạo những bài bản mới; người dạy ca (còn gọi là Thầy ca), là người nắm giữ tri thức, thông thạo những bài bản cổ, có kỹ thuật ca điêu luyện, dạy cách ca ngâm, ngân, luyến láy; người đờn - còn gọi là Danh cầm; và người ca - còn gọi là Danh ca. Những nghệ nhân bậc thầy nổi tiếng, như ông Nguyễn Quang Đại (nghệ danh là Ba Đọi) hay ông Lê Tài Khị (nghệ danh là Nhạc Khị) được coi là Hậu tổ, sau khi mất đã được cộng đồng tôn vinh, lập đền thờ, học trò hương khói thường xuyên.
Đầu thế kỷ XX, ông Cao Văn Lầu (còn gọi là Sáu Lầu) đã sáng tác bài Dạ cổ hoài lang (Vọng cổ), là một trong những bài hát nổi tiếng và phổ biến nhất của Đờn ca tài tử, được cộng đồng tiếp nhận, phát triển từ nhịp 2, 4, 16, 32, … đến nhịp 64.
Đờn ca tài tử được thực hành theo nhóm, câu lạc bộ và gia đình, ít khi nhạc công độc tấu, mà thường song tấu, tam tấu, hòa tấu. Dàn nhạc thường cùng ngồi trên một bộ ván hoặc chiếu để biểu diễn với phong cách thảnh thơi, lãng đãng, dựa trên khung bài bản cố định gọi là “lòng bản”. Khán giả có thể cùng tham gia thực hành, bình luận và sáng tạo.
Đờn ca tài tử được truyền dạy theo hai hình thức: truyền ngón, truyền khẩu trực tiếp tại nhà, câu lạc bộ, gia đình, dòng họ; truyền ngón, truyền khẩu kết hợp với giáo án, bài giảng tại một số trường văn hóa nghệ thuật địa phương và quốc gia. Người học đàn cần ít nhất 3 năm để học những kỹ năng cơ bản như: rao, rung, nhấn, khảy, búng, phi, vê, láy, day, chớp, chụp…; học chơi độc chiếc, tam tấu, tứ tấu, ngũ tấu, lục tấu với các nhạc cụ khác nhau. Người học ca (đơn ca, song ca) học những bài truyền thống, trên cơ sở đó sáng tạo cách nhấn nhá, luyến láy tinh tế theo nhạc điệu và lời ca của bài gốc.
Người miền Nam coi Đờn ca tài tử là sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu trong các dịp lễ hội, tết, giỗ, cưới,sinh nhật, họp mặt. Những người thực hành Đờn ca tài tử Nam Bộ luôn tôn trọng, quý mến, học hỏi nhau tài nghệ, văn hóa ứng xử, đạo đức, góp phần gắn kết cộng đồng, xã hội, cùng hướng tới giá trị “chân, thiện, mỹ”.
Đến nay, Đờn ca tài tử Nam Bộ vẫn được thực hành ở mọi lúc, mọi nơi: trong lễ hội, ngày giỗ, cưới, sinh nhật, họp mặt,… Khán giả có thể cùng tham gia thực hành, bình luận và sáng tạo lời mới. Lễ giỗ Tổ vẫn được duy trì vào ngày 12 tháng 8 Âm lịch hằng năm. Đối với người phương Nam, Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ là một loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu và là di sản văn hóa phi vật thể quý giá của cộng đồng. Hoạt động văn hóa cộng đồng này đang góp phần phục vụ du lịch bền vững ở địa phương, duy trì sự đa dạng văn hóa của quốc gia và quốc tế.
Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2012 và được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại tháng 12 năm 2013.
III - Đặc Điểm Của Đờn Ca Tài Tử
Nhạc cụ đờn ca tài tử
Đờn ca tài tử Nam Bộ sử dụng các nhạc cụ truyền thống như đàn kìm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn tam và thường được trình bày bằng song tấu, tam tấu hoặc hoà tấu. Ống sáo cũng có thể được sử dụng.Dàn nhạc thường ngồi cùng một chỗ để thể hiện tài năng và phong cách điệu nghệ của mình. Ngoài những nhạc cụ truyền thống, đờn ca tài tử Nam Bộ cũng đã du nhập và phát triển bằng việc sử dụng các nhạc cụ khác như đàn guitar phím lõm, violin và guitar Hawaii.
Trang phục đờn ca tài tử Nam Bộ
Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ mang tính dân dã, vì vậy trong các buổi biểu diễn hàng ngày, các nghệ sĩ thường mặc chính thường phục. Trong khi đó, khi biểu diễn chuyên nghiệp hoặc tại đình, miếu, đền, trên sân khấu, họ mới mặc trang phục. Trang phục đơn giản của họ chỉ gồm áo dài truyền thống.
Biểu diễn nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ
Đờn ca tài tử thường biểu diễn theo nhóm, với 5 nhạc cụ chính là đàn tranh, tỳ bà, kìm, đàn cò và đàn tam kết hợp với sáo bảy lỗ. Người hát chính có thể là nam hoặc nữ và hiện nay, biểu diễn không chỉ diễn ra trong dịp đặc biệt mà còn theo yêu cầu của khách du lịch, trong các lễ hội hoặc ngẫu hứng. Được trình diễn trên nhiều nơi, từ sân khấu đến bóng mát của cây, trên thuyền, hay trong đêm trăng sáng, sân đình, chùa,... Trang phục biểu diễn đơn giản, thường mặc chính thường phục cho gần gũi, và chỉ mặc trang phục trang trọng trong các sự kiện chuyên nghiệp hoặc tôn giáo.
Phạm vi hoạt động của đờn ca tài tử
Đờn ca tài tử Nam Bộ được phát triển rộng khắp 21 tỉnh thành phía Nam Việt Nam, bao gồm An Giang, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bạc Liêu, Bến Tre, Bình Dương, Bình Phước, Bình Thuận, Cà Mau, Cần Thơ, Đồng Nai, Đồng Tháp, Hậu Giang, TP Hồ Chí Minh, Kiên Giang, Long An, Ninh Thuận, Sóc Trăng, Tây Ninh, Tiền Giang, Trà Vinh và Vĩnh Long. Trong số này, Bạc Liêu, Bình Dương, Tiền Giang và TP Hồ Chí Minh là nơi nổi tiếng với đờn ca tài tử. Nghệ thuật này hiếm khi được trình diễn ở miền Bắc. Để giữ gìn và phục vụ khách du lịch, nhiều câu lạc bộ đã được thành lập để tập hợp các ban nhạc đờn ca tài tử.
Hệ thống bài hát đờn ca tài tử Nam Bộ
Hiện nay, hệ thống bài đờn ca tài tử rất đa dạng, bao gồm 20 bài quan trọng như 6 Bắc, 3 Nam, 4 oán, và 7 bài nhạc lễ. Để thuộc hết được tổ này và nhiều bài lý, ngâm và ngự trong đờn ca tài tử, sẽ tốn rất nhiều thời gian và công sức. Người hát còn phải tạo ra những cách luyến riêng để tạo điểm nhấn cá nhân khi trình diễn những bài này, dựa vào đàn để hát tốt.
IV - Ý Nghĩa Của Đờn Ca Tài Tử
Giá trị nội dung, nghệ thuật của đờn ca tài tử Nam Bộ
Đờn ca tài tử Nam Bộ thể hiện sự giản dị, gần gũi với người dân và thường ca ngợi vẻ đẹp của cuộc sống xung quanh bằng những bài ca được lấy cảm hứng từ văn học nghệ thuật dân tộc. Sự kết hợp hoàn hảo giữa nhạc cụ dân gian và tiếng hát tạo ra ý nghĩa nghệ thuật to lớn cho đờn ca tài tử.
Ý nghĩa của đờn ca tài tử trong cuộc sống
Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ từ lâu đã trở thành một phần tinh thần của cộng đồng, giúp mọi người gắn kết, tâm sự và cảm nhận cuộc sống thông qua những bản nhạc đầy ý nghĩa. Điều đặc biệt là đờn ca tài tử còn là nguồn động lực tinh thần trong lao động và cuộc sống hàng ngày, gắn bó mãi mãi với người dân Nam Bộ qua nhiều thế hệ.
Ý nghĩa đờn ca tài tử trong nghệ thuật nước nhà
Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ là một di sản văn hoá phi vật thể quan trọng và đã gắn bó với người dân miền Tây trong hơn một thế kỷ qua. Đóng góp của đờn ca không chỉ là các tác phẩm mà còn là tình cảm mến mộ của người dân Việt và du khách quốc tế đối với nghệ thuật này.
V - Một Số Điều Thú Vị Về Nghệ Thuật Đờn Ca Tài Tử Nam Bộ
Ai là ông tổ của đờn ca tài tử ?
Ông tổ của đờn ca tài tử Nam Bộ là ba người: Nguyễn Quang Đại, Trần Quang Quờn và Lê Tài Khị. Tuy nhiên, nhiều người cho rằng ông Cao Văn Lầu (Sáu Lầu) là người đưa tác phẩm Dạ Cổ Hoàng Lang trở thành bất hủ và được coi là ông tổ của đờn ca tài tử.
Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ được UNESCO công nhận khi nào ?
Nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể của nhân loại vào ngày 05/12/2013, là di sản văn hoá phi vật thể thứ 8 của Việt Nam được bảo vệ cấp độ quốc tế, đáp ứng các tiêu chí về truyền thống, liên tục tái tạo và hoà hợp văn hoá giữa các dân tộc.
Đờn ca tài tử khác gì so với cải lương?
Đờn ca tài tử Nam Bộ và cải lương có mối quan hệ mật thiết nhưng vẫn có nhiều điểm khác biệt. Đờn ca tài tử mang tính thính phòng, lời ca và nhạc đơn giản, không quan trọng phối cảnh và thường mang tính ngẫu hứng sáng tạo. Trong khi đó, cải lương mang tính sân khấu, biểu diễn trích đoạn nổi bật, rất quan trọng về trang phục và bối cảnh, cùng với diễn xuất của nghệ sĩ biểu diễn.
VII - Nghệ Thuật Đờn Ca Tài Tử Nam Bộ Hiện Nay
Trong thời kỳ chuyển giao sang thế kỷ 20, nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ đã trải qua sự phát triển mới, nhanh chóng lan rộng ra các tỉnh thành trên toàn quốc. Sau khi được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại, nó đã được giữ gìn và truyền dạy cho các thế hệ kế tiếp bởi người dân và các nghệ sĩ, nghệ nhân.Để tránh tình trạng đờn ca tài tử bị mai một theo thời gian, nhiều câu lạc bộ đã được thành lập để bảo vệ và phát triển loại hình nghệ thuật này. Người dân Nam Bộ vẫn coi đờn ca tài tử là một phần quan trọng của văn hóa tinh thần và không thể thiếu trong các dịp lễ hội, tết giỗ, cưới, họp mặt.
VII - Một số tác phẩm nghệ thuật đờn ca tài tử tiêu biểu
Dạ Cổ Hoài Lang
Bài ca Dạ cổ do cố nhạc sĩ Cao Văn Lầu sáng tác, lấy cảm hứng từ tâm sự người vợ nhớ chồng lúc về đêm, đã trở thành bài vọng cổ đầu tiên và là một tác phẩm tiêu biểu trong đờn ca tài tử Nam Bộ. Hiện nay, bài ca này vẫn được biểu diễn rất nhiều trên các sân khấu lớn.
Bình Bán Vắn
Bình bán vắn là một trong những bài đờn ca tài tử Nam Bộ đặc trưng với những câu chữ và nhạc nhịp rút gắn khá phổ biến trong giới tài tử nói chung. Bài ca này có tính chất vui nhộn, màu sắc tươi tắn và trữ tình, và được sử dụng rộng rãi trước năm 1975.
Kim Tiền Huế
Bài ca Kim Tiền Huế là một trong những tác phẩm đặc trưng của nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ với nét đặc sắc của vùng đất Huế. Thường được trình diễn kết hợp với hai bài ca khác là Lưu Thuỷ Đoản và Bình Bán Vắn để tạo thành bộ ba Lưu - Bình - Kim.
VIII - Nghệ Sĩ Đờn Ca Tài Tử Nổi Tiếng
Cao Văn Lầu
Cao Văn Lầu, còn được biết đến với tên gọi "Sáu Lầu", là một trong những nhạc sĩ và nghệ sĩ nổi tiếng trong nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ. Ông bắt đầu sự nghiệp diễn hát từ năm 1912 với bài hát đầu tiên là "Tứ đại oán Bùi Kiệm thi rớt". Nhiều tác phẩm nổi bật của ông như "Chinh phụ vọng chinh phu", "Dạ cổ hoài lang",... đã trở thành biểu tượng của nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ.
Trần Văn Khê
Trần Văn Khê là một nhạc sĩ và nhà văn nổi tiếng, ông đã có đóng góp to lớn trong việc quảng bá âm nhạc và văn hoá Việt Nam tới cộng đồng quốc tế. Ngoài đờn ca tài tử, ông còn nghiên cứu và giảng dạy về nhiều loại nhạc khác của dân tộc Việt Nam. Trong suốt cuộc đời của mình, ông đã diễn thuyết và giảng dạy về âm nhạc tại hơn 67 quốc gia trên thế giới. Nhiều giải thưởng đã được trao cho nhạc sĩ Trần Văn Khê để vinh danh đóng góp của ông cho nghệ thuật và văn hoá Việt Nam
Mong rằng sau bài viết này sẽ giúp các bạn 1 phần nào đó hiểu rõ hơn về loại hình nghệ thuật này.
Nguồn hình ảnh: Tin tức & sự kiện - ĐỜN CA TÀI TỬ QUỐC GIA LẦN THỨ III CẦN THƠ NĂM 2022 (tourismcantho.vn) Tin tức & sự kiện - ĐỜN CA TÀI TỬ QUỐC GIA LẦN THỨ III CẦN THƠ NĂM 2022 (tourismcantho.vn) nghe-nhan-21-tinh-thanh-se-tham-gia-lien-hoan-don-ca-tai-tu-af89b.jpg (1200×768) (baoninhbinh.org.vn)
Tác giả bài viết: Huỳnh Sơn YT
Học viên Thầy Đoàn Nhược Quý
Comments